Муркаш районӗнчи Ярапайкасси вӑтам шкулӗнче Чӑваш чӗлхи эрни пырать. Паян шкула ҫав тери савӑнӑҫлӑ хыпар ҫитрӗ: 8 класра вӗренекен Сорокина Инна акан 18-22-мӗшӗсенче Раҫҫей шайӗнче иртнӗ «Тӑван ен: ҫутҫанталӑк, культура, этнос» ӑмӑртура «Гуманитарипе экологи тӗпчевӗсем» номинацире 3-мӗш вырӑн йышӑнма пултарнӑ, сумлӑ парнесене: укҫан премие тата фотоаппарата тивӗҫнӗ. Филологи ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ, чӑваш чӗлхипе литератури вӗрентекенӗ Алевтина Геннадьевна Димитриева ертсе пынипе Инна Муркаш районне кӗрекен Елача ялӗ таврашӗнчи шыв-шур ячӗсене тӗпченӗ, шыв-шурсен классификацине тунӑ, вӗсен семантикине тарӑннӑн уҫса панӑ. Маттур вӗренекенӗмӗр тӗпчев ӗҫӗпе хатӗрленӗ хӑтлава Мускавра ӑнӑҫлӑ хӳтӗленӗ, ыйтусем ҫине хуравланӑ.
А.Г. Димитриева 3 ҫул каялла йӗркеленӗ «Ҫамрӑк таврапӗлӳҫӗ» кружока хаваспах ҫӳрекен шкул ачисем районта, республикӑра иртекен конкурссене хутшӑнаҫҫӗ, малти вырӑнсене йышӑнаҫҫӗ. Ку таранччен кашни ҫулах «Тӑван ен: ҫутҫанталӑк, культура, этнос», «Отечество» ӑмӑртусенче, «Excelsior» ӑслӑлӑхпа ӗҫлӗх конференцийӗнче Ярапайкасси шкул ачисем ҫӗнтерӳҫӗсем хушшинче пулнӑ.
Паян, ака уйӑхӗн 18-мӗшӗнче, Елчӗк районӗнчи Курнавӑшри информаципе культура центрӗнче СССР халӑх артистки Вера Кузьмина, Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ культура ӗҫченӗ, чӑваш халӑх ҫи-пуҫӗн ӑсти Зинаида Воронова, Чӑваш Республикин тава тивӗҫлӗ артистки Лариса Васильева пулчӗҫ.
Шкул ачисемпе тӗл пулнӑ май З.Воронова тӗрлӗ ҫӗрте пурӑнакан чӑвашсен ҫи-пуҫӗн уйрӑмлӑхӗсемпе паллаштарчӗ, хӑй аллипе хатӗрленӗ тумсен куравне йӗркелерӗ. Вера Кузьмина артистка П.Хусанкай ҫырнӑ «Тилли юррисем» ярӑмри сӑвӑсене тата «Ҫӗпӗр дивизийӗ» спектаклӗн пӗр пайне кӑтартнӑ чухне чылайӑшӗ куҫҫулленчӗ.
Лариса Васильева чӑваш юррисене шӑрантарчӗ. Уяв пурин кӑмӑлне те кайрӗ.
Культура ӑстисем ку мероприятие Чӑваш чӗлхи эрнине халалланӑ.
Акан 6-мӗшӗнчен Чӑваш телевиденийӗ тепӗр 200 пине яхӑн чӑваш килне ҫитет тесе пӗлтереҫҫӗ. Шупашкарсӑр пуҫне паянхи кун ку ҫӗнӗлӗхе Ҫӗнӗ Шупашкар, Куславкка, Ҫӗрпӳ, Сӗнтӗрвӑрри хулисем тата Опытныйпа (Ҫӗрпӳ районӗ) Тӗрлемес (Куславкка районӗ) посёлокӗсем хак пама пултараҫҫӗ. Тахҫанах кӗтнӗ ӗҫе Чӑваш Енри «Ростелеком» АУО, РТРС «Чӑваш Республикин РТПЦ» тата «Ҫӗн Шупашкар кабель ТВ» ТМЯО пӗрле пухӑнса йӗркеленӗ иккен.
Чӑваш чӗлхипе культурине аталантармалли майсем хушӑнни савӑнтарать ӗнтӗ, анчах та ҫак «чӳречене» чӑваш инҫекурав ӑстисем мӗнпе тултарӗҫ-ши?
Чӗлхе пӗлтерӗшӗ уйрӑм ҫынсен пурнӑҫӗнче ҫеҫ мар, ҫак чӗлхепе калаҫакан пӗтӗм халӑх пурнӑҫӗнче питӗ пысӑк пӗлтерешлӗ.
Хальхи вӑхӑтра Раҫҫейре пурӑнакан халӑхсен шучӗ ҫӗртен те иртет. Вӗсен кашнин хӑйӗн тӑван чӗлхи пур. Пирӗн тӑванран та тӑван чӗлхе — чӑваш чӗлхи. Ҫак чӗлхе пур чухне чӑваш халӑхӗ те пур. «Чӗлхе пӗтсен халӑх та пӗтет»,-тенӗ чӑваш халӑхне ҫутта кӑларнӑ Вӗрентекенӗмӗр И.Я.Яковлев. Иван Яковлевич тӗрӗс каланӑ: чӗлхе вӑл — нацийӗн тӗп паллисенчен пӗри. Енчен те ҫитес 20-30 ҫул хушшинче чӑвашсем пурте тӑван чӗлхене манса вырӑсла калаҫма пуҫлас пулсан вара чӑваш халӑхӗ ҫӗр пичӗ ҫинчен пачах ҫухалать, вӑл вырӑс халӑхӗ пулса каять. Анчах Иван Яковлевич Яковлевӑн сӑмахӗсене урӑхларах та калама пулать: «Халӑх пӗтсен — чӗлхе те пӗтет». 2010 ҫулхи ҫырав Раҫҫейри чӑвашсен шучӗ 200 пин ҫын чакнине кӑтартса пачӗ. Хальхи вӑхӑтра пирӗн ҫӗршывра пӗр миллион ҫурӑ чӑваша яхӑн пурӑнать. Ҫын шучӗпе пирӗн халӑх Раҫҫейре пиллӗкмӗш вырӑн йышӑнать (вырӑссемпе украинецсем тата тутарсемпе пушкӑртсем хыҫҫӑн). Вунӑ ҫул каялла ҫеҫ тӑваттӑмӗш пыраттӑмӑр.
Нарӑсӑн 10-мӗшӗнче Ҫӗмӗрлӗ тӑрӑхӗнче Чӑваш телевиденийӗ хӑнара пулчӗ. Алена Алексеева ҫыравҫӑпа ӳкеревҫӗ Александр Яковлев Якуртушкӑнь тата Юманай ялӗсене ҫитсе курчӗҫ.
Пӗрремӗш тӗлпулу Якуртушкӑнти вӑтам шкулта иртрӗ. Кунта Ҫӗмӗрле тӑрӑхри чӑваш чӗлхипе литературине вӗрентекенсем хӑйсен черетлӗ ларӑвне пуҫтарӑннӑ пулнӑ. Албутова Н.М. вӗрентекенӗн ачисем хӑйсен хайлавӗсемпе сӑввисене вуланӑ, чӑваш кӗпи илемне чӑваш ташшинче кӑтартнӑ. Унтан хӑнасем умӗнче юрӑпа ташӑ халӑх ушкӑнӗ «Шанчӑк» хайӗн пултарулӑхӗпе киллентернӗ. Сӑмах май, «Шанчӑка» Л. Григорьева темиҫе ҫул ӗнтӗ ертсе пырать. Якуртушкӑнь тӑрӑхӗнче тӑван чӗлхепе юррӑ-ташӑ кашни килтех, ӗҫре те ӗҫкӗре те.
Тепӗр тӗлпулу Юманай ялӗнчи Тӑван Ҫӗршывӑн Аслӑ вӑрҫин ветеранӗ Архипов Севастьян Михайловичпа пулчӗ. Севастьян Михайлович Ҫӗмӗрлӗ тӑрӑхӗнче паллӑ ҫын, ӗмӗрне ял ачисене ӑс парас ӗҫре ирттернӗ. Ҫартан таврӑнсан вырӑс чӗлхи, истори тата географи вӗрентнӗ, юлашки вунӑ ҫулне шкул ертӳҫинче тӑрмашнӑ.
Нарӑсӑн 6-мӗшӗнче Шупашкарта Чӑваш Ен ачисем хушшинче чӑваш чӗлхипе литературин олимпиади иртрӗ. Кунта 130 чӑваш ачи пуҫтарӑнчӗ.
Ҫӗмӗрлӗ тӑрӑхӗнчен Якуртушкӑньпе Юманай шкулӗсем тапӑҫнӑ. Олимпиада вӗсемшӗн тухӑҫлӑ иртнӗ. 11-мӗш классра вӗренекен Юманай хӗрӗ Яковлева Оксана 2-мӗш вырӑна ҫӗнсе илнӗ, Якуртушкӑнь хӗрӗ Пакулаева Анастасия 3-мӗш вырӑна тухнӑ.
Ҫӗмӗрлӗ ачисене те вӗсен вӗрентекенӗсене те ҫак пысӑк ҫитӗнӳпе саламлатпӑр, малалла та хӑйсен пултарулӑхне аталантарасса шанатпӑр.
Паян, нарӑсӑн 2-мӗшӗнче, шкулсенче «Чӗвӗлти чӗкеҫ – чӗлхе пӗлни пурне те кирлӗ» вӑйӑ-ӑмӑрту иртет. Ку вӑййа 2-11 классенче вӗренекенсем хутшӑнаҫҫӗ, 2-3, 4-5, 6-7, 8-9, 10-11 классенчи вӗренекенсем уйрӑмшарӑн тупӑшаҫҫӗ. Вӗренекенсене чӑваш чӗлхипе пурӗ 30 тӗрлӗ ыйтупа ӗҫ сӗннӗ. Хуравӗсене ҫырмалла мар: сӗннӗ 5 хуравран тӗрӗссине (1 тӗрӗс хурава) суйласа илсе ятарлӑ бланк ҫинче хура гель ручкӑпа паллӑ тумалла. Ӗҫе пурнӑҫлама 1 сехет те 15 минут уйӑрнӑ.
Конкурс пӗтӗмлетӗвӗсем кашни класпа уйрӑммӑн пулаҫҫӗ. Ака уйӑхӗнче, бланксене тӗрӗсленӗ хыҫҫӑн, кашни вӑййа хутшӑнакан вӗренекен тивӗҫлӗ сертификат илет, пултаруллисем дипломсемпе парнесемлӗ пулӗҫ.
2012 ҫулхи кӑрлачӑн 23-27-мӗшӗсенче И.Н. Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университетӗнче чӑваш филологийӗпе культура факультечӗ йӗркеленипе Раҫҫей чӗлхисене машинӑпа куҫарассин курсӗ иртрӗ. Ку курсӑн тӗллевӗ — Apertium ятлӑ система пулӑшнипе хӑй куҫаракан тӑлмача тӑвассин практика пӗлӗвне пуянлатасси. Тромсё университечӗн Трун Тростерюд доценчӗпе Алаканта университечӗн Францис Мортон Таерз тата Индиана университечӗн Джонатан Норт Вашингтон аспиранчӗсен презентацилесе тунӑ лекцийӗсем пурин кӑмӑлне те кайрӗҫ, ҫак ӗҫпе малалла та ӗҫлеме хавхалантарчӗҫ.
Ку таранччен хӑй куҫаракан тӑлмача 40 чӗлхепе усӑ курма вӗрентнӗ те ӗнтӗ, ҫапах та ӗҫлемелли нумай-ха. Раҫҫӗйӗн тӗрлӗ кӗтесӗнчен (Ижевскран, Хусантан, Ҫтерлӗрен, Петертен, Перӗмрен), Латвирен хутшӑнакансем пулчӗҫ. Куҫаруҫӑсен курсне чӑваш филологийӗпе культура факультечӗн преподавателӗсемпе студенчӗсем те хастар хутшӑнчӗҫ: М.
Тӗрлӗ сайтсенче пӗлтернӗ тӑрӑх 2012 ҫулхи кӑрлачӑн 23-27-мӗшӗсенче Шупашкарта Раҫҫей халӑхӗсен чӗлхисене машинӑпа урӑх чӗлхене куҫарассин курсне йӗркелеҫҫӗ. Ку курсӑн тӗллевӗ — хӑй тӗллӗн куҫару тума пултаракан Apertium ятлӑ платформӑпа усӑ курма вӗренесси.
Ҫак программа продуктне тӗпе хурса паянхи кун тӗлне 40 ытла чӗлхеллӗ тӑлмач туса ҫитерме ӗлкӗрнӗ. Кунта сӑмах пӗр хурӑнташ чӗлхерен тепӗр хурӑнташ чӗлхене (калӑпӑр, тутар чӗлхинчен чӑвашла, вырӑсларан украинла т.ыт.те) куҫарни пирки пырать.
Тӑлмачсен курсне чӑваш филологийӗпе культура факультечӗн преподавателӗсемпе студенчӗсем те хутшӑнаҫҫӗ: 1 курсра вӗренекен Кукушкина Лариса тата Александрова Екатерина, М.Р. Федотов ячӗллӗ чӑваш тата тухӑҫ чӗлхе пӗлӗвӗ кафедрин аслӑ преподавателӗ О.В. Сорокина. Асӑннӑ курса хутшӑнакансем ҫӗнӗ хӑй тӗллӗн куҫаракан тӑлмача тӑвас енӗпе конкурссенче грант ҫӗнсе илме май паракан пӗлӳпе пуянланасса та шанаҫҫӗ.
«Хӗрарӑмсем ӑслӑлӑхра тата вӗрентӳре» регионсем хушшинчи обществӑлла организацин чӑваш уйрӑмӗ, И.Н.Ульянов ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх университечӗ тата Чӑваш Республикин вӗренӳ тата ҫамрӑксен политикин министерстви чӑваш чӗлхипе Пӗтӗм Раҫҫейри «Чӗвӗлти чӗкеҫ — чӗлхе пӗлни пурне те кирлӗ» вӑйӑ-ӑмӑрту йӗркелерӗ.
Чӗлхе пӗлӗвӗ чылай шкул ачишӗн кичем те тунсӑх йӗрке пек туйӑнать. Конкурсӑн тӗп тӗллевӗ — вӗренекенсен чылай йышне чӑваш чӗлхипе интереслентересси, «кичем те йывӑр» ӑслӑлӑх умӗнхи йывӑрлӑхсене ҫӗнтерме вӗрентесси, ачасене чӗлхе ӑслӑлӑхӗн илемне, чӗлхе техӗмне туйса илме хӑнӑхтарасси. Вӑйӑ-конкурс шкулсенче иртет, вӗренекене нимӗнле йывӑрлӑх та кӳмест, ыйтусемпе ӗҫсем пӗтӗмӗшле кӑсӑклӑ, вӗсене «ӑслӑ» ачасем ҫеҫ мар, чылай шкул ачи шӗкӗлчеме пултарать.
Сирӗн вӗренекенӗрсене эпир «Чӗвӗлти чӗкеҫ—2011» вӑйӑ-ӑмӑртӑва хутшӑнма йыхравлатпӑр. Вӑл 2011 ҫулхи нарӑсӑн 3-мӗшӗнче, кӗҫнерникун, иртет. Ку вӑййа 2-11 классенче вӗренекенсем хутшӑнма пултараҫҫӗ (2-3, 4-5, 6-7, 8-9, 10-11 классенчи вӗренекенсем уйрӑмшарӑн тупӑшаҫҫӗ).
Шкулсенче вӑйӑ-конкурс ирттерес тӗллевпе шкул директорӗсен комисси туни ҫинчен ятарлӑ хушу кӑлармалла.
+0.3 °C